جامعه‌شناسی مردم مدار، واکاوی یک مفهوم

جامعه‌شناسی مردم مدار، واکاوی یک مفهوم

نویسنده: محمدعلی مرادی

این مفهوم ره‎آورد مایکل بورَوی جامعه‎شناس انگلیسی الاصل، آمریکایی است. او خود می‎‎گوید مسئله او مسئله جامعه‌شناسی آمریکا است و مسائلی است که این جامعه‌شناسی به آن مبتلا است. آسیب اصلی جامعه‌شناسی آمریکا این است که بسیار حرفه‎ای و تخصصی است. ازاین‌رو این جامعه‎شناسی بیشتر با خودش گفت‎وگو می‎‎کند، پس یک جامعه‌شناسی بسته است.

بر این پایه است که بورَوی می‎‎کوشد جامعه‌شناسی را به بیرون منتقل کند و حوزه آگاهی را به بیرون آکادمی بکشاند. او می‎‎خواهد دانش علوم اجتماعی را تبدیل به ابزاری برای هدف خاصی کند. وی جامعه‌شناسی در آمریکا را به چهار دسته تقسیم می‎کند:
۱ – جامعه‌شناسی حرفه‌ای
۲ – جامعه‌شناسی سیاست‎گذار
۳ – جامعه‌شناسی مردم‌مدار
۴ – جامعه‌شناسی انتقادی
این برداشت عمومی مایکل بوروی است. اکنون پرسش این است که مشروعیت کاربرد این مفهوم برای جامعه‌شناسی ایران چگونه است؟ آنچه بوروی از جامعه‌شناسی می‎‎طلبد درواقع در ساز کار و مشکلات جامعه‌شناسی امریکا معنا پیدا می‎‎کند و می‎‎توان گفت جامعه‌شناسی ایران از چیزی دیگر رنج می‎‎برد. درواقع جامعه‌شناسی آمریکا به روایت بوروی کمتر در حوزه عمومی ظاهر می‎‎شود و جمعیتی در حوزه عمومی نیستند که گوش به خطابه‌های جامعه شناسان آمریکایی بدهند. بیشتر در آمریکا این سیاستمداران هستند که گوش جمعیت را به کار می‎‎گیرند و خطابه می‎‎کنند. اینجا لازم است سه مفهوم را تااندازه‌ای توضیح دهم.
اگر به منطق ارسطو توجه کنیم منطق او ابواب متفاوتی دارد که عبارت است از باب برهان یا استدلال، باب جدل و باب خطابه که ریتوریکا به آن می‎‎گویند و فن شعر. درواقع آنچه بوروی برای جامعه‌شناسی امریکا تشخیص می‎‎دهد باب خطابه است. این گفتمان چپ در امریکا است. اگر به مبانی نظری رورتی نیز توجه کنیم او نیز بیشتر تمایل به ریتوریکا (خطابه) دارد. چراکه این فرم نسبت جدی با مردم شنونده برقرار می‎‎کند و موجد جنبش اجتماعی می‎‎شود، این هسته مرکزی ایده جامعه‌شناسی مردم‌مدار نزد مایکل بوروی است.
حال ما به جامعه خودمان برگردیم درست برعکس تاریخ جامعه‌شناسی و اندیشه اجتماعی در ایران بیشتر متکی به خطابه بوده است؛ از آقاخان کرمانی تا فتحعلی آخوندزاده و سید جمال تا شریعتی همه بیشتر متکی به خطابه بوده‎اند. این موضوع در مورد بخش بزرگی از روحانیون ایران نیز صادق است، آن‎ها که خطیب بودند و درواقع تخصص آن‎ها خطابه است در حوزه‌های عمومی ایران نقش بسیاری در گسترش اندیشه‌های اجتماعی داشته‎اند و اکنون هم در سطوح متفاوت این کار را یعنی گسترش اندیشه‌های اجتماعی را ادامه می‎دهند. جدا از روحانیون، بخش زیادی از فعالیت روشنفکران ایران در باب خطابه است که از طریق این خطابه به گسترش اندیشه اجتماعی مبادرت می‎کنند و حوزه عمومی مورد خطاب آن‎ها است. البته این گسترش اندیشه اجتماعی با علوم اجتماعی و جامعه‌شناسی متفاوت است اما به تعبیر مایکل بوروی این فرم از جامعه‌شناسی، جامعه‌شناسی است که می‎توان به آن مردم‎دار گفت. پس توجه می‎کنیم که مسئله جامعه‌شناسی ما با جامعه‌شناسی آمریکا چقدر متفاوت است. ازاین‌رو کاربرد این مفهوم به صورتی که بوروی برساخته، برای ما چندان مشروعیت و معنا ندارد. اگر آن چهار مرتبه جامعه‌شناسی که او بیان می‎کند را وارسی کنیم درمی‌یابیم که ما به عبارتی جامعه‌شناسی تخصصی نداریم. بدین‌صورت که هیچ‌کدام از دانشگاه‌هایمان مکتب خاصی از علوم اجتماعی و جامعه‌شناسی را نمایندگی نمی‌کنند و گفت‎وگوی تخصصی هم در بین جامعه‎شناسان ما صورت نمی‎گیرد. چراکه جامعه‎شناسان ما میل بسیار به حوزه عمومی دارند، بیشتر علاقه دارند در سالن‎های پرجمعیت داد سخن برانند و اگر جمعیتی نبود علاقه چندانی به شرکت ندارند. کتبی هم که ‎نوشته می‎شود یا مجموعه‌ای از داده‌های پراکنده است یا اینکه مقدمات جامعه‌شناسی اروپایی-آمریکایی، پس ما جامعه‌شناسی تخصصی نداریم. از سویی جامعه‌شناسی انتقادی هم نداریم. یک عده خودشان بیان می‎کنند ما پیرو جامعه‌شناسی انتقادی هستیم اما بیشتر آثار آن‎ها ترجمه است. ما متونی را ندیده‌ایم که با اسلوب انتقادی به مسائل ایران نگریسته باشد؛ اما می‎توان گفت که جامعه‌شناسی سیاست‎گذار تااندازه‌ای داریم، مانند پروژه‌هایی که از سوی نهادهای دولتی و شهرداری در زمینه‌های متفاوتی مثل بهره‎وری، جامعه‌شناسی شهری، طرح‎های جامع و تفصیلی و پیوست اجتماعی و ... انجام می‎گیرد، اما این‎که کیفیت این نوع جامعه‌شناسی و پروژه‌های آن چیست باید ارزیابی شود. پس در ایران بیشتر جامعه‌شناسی مردم‌مدار وجود داشته و دارد که حاملین آن‎ها هم روحانیون خطیب و هم روشنفکران بوده‎اند که می‎کوشند با اتکا به خطابه فرمی از جامعه‌شناسی را گسترش دهند که با عبارت بوروی، جامعه‌شناسی مردم‌مدار است؛ اما آنچه در ایران در عرصه جامعه‌شناسی نیاز است گونه‌ای دیگر از جامعه‌شناسی مردم‌مدار است که بتواند به مسائل خرد جامعه بپردازد و بسیاری از مسائل خرد جامعه را که روان‎شناسان آن را ناهنجاری اجتماعی می‎دانند و می‎کوشند آن را با اسلوب روان‎شناسی بیان کنند یا برخی از جامعه‎شناسان آن را آسیب اجتماعی می‎گویند، از منظر نه روان‎شناسانه و نه آسیب اجتماعی موردتوجه و تأمل قرار دهد. از این نگره این‌ها مسائلی هستند که از فقر دانش جامعه‎شناسانه به وجود می‎آیند؛ و با گسترش این دانش جامعه‎شناسانه در سطح خرد می‎توان تااندازه‌ای این مسائل را حل کرد، مسائلی مثل مسائل آپارتمان‎نشینی، روابط والدین، روابط زن‌وشوهری، رابطه استاد-دانشجو، روابط پزشک–بیمار، عدم ساختار مندی انجمن‎ها و نهادهای اجتماعی، عدم فراگیری شوراهای همیاری، عدم کار تیمی‎، بحران سازمان‎های ورزشی و تیم‎های ورزشی، عدم کیفیت لازم ارائه خدمات به مشتری در کسبه متفاوت و هزاران مسئله دیگر نیاز به فرمی از جامعه‌شناسی دارد که بتواند دانش و فرهنگ اجتماعی را در بین سطوح متفاوت جامعه گسترش دهد. این نوع دانش جامعه‌شناسی را می‎توان جامعه‌شناسی مردم‌مدار نامید (البته نه به آن تعبیر موردنظر مایکل بوروی) و از آن بهره گرفت تا بتواند استحکام اجتماعی پدید آورد و ارزش‎های اجتماعی را به‌طور ساختارمند در ایران نهادینه کند. این نوع فرم جامعه‌شناسی می‎تواند در قلمرو مددکاری اجتماعی، در میان تسهیلگران اجتماعی و سازمان گران اجتماعی که به‌طور مشخص و انضمامی دانش اجتماعی و جامعه‎شناسانه خود را در راستای استحکام اجتماعی و قوام اجتماعی به کار می‎برند، قوام و گسترش یابد. این فرم از جامعه‌شناسی را می‎توان جامعه‌شناسی رزمنده‌ای گفت که می‎کوشد خط و مرز خود را با خطابه یا روان‎شناسی و فرمی از جامعه‌شناسی که همه‌چیز را به آسیب اجتماعی تقلیل دهد، روشن کند. درنهایت می‎توان مؤلفه‌های این مفهوم از جامعه‌شناسی مردم‌مدار را این‌گونه صورت‎بندی کرد؛
الف – تئوریک و نظری نیست و به‌شدت معطوف به عمل است
ب – کلان نیست بلکه گونه‌ای جامعه‌شناسی خرد است
ج- ساختارمند و به‌گونه‌ای پوزیتیویست است یعنی با داده مشخص کار می‎کند اما بااین‌حال کمی نیست بلکه به‌شدت کیفی است
د – نتایج عاجل و مشخص در بهبود روابط اجتماعی در سطوح خرد را می‎طلبد
ه – با دولت فاصله دارد یعنی اینکه از نهادهای دولتی و شهرداری پروژه نمی‎خواهد، بلکه از طریق ارائه خدمات خرد می‎خواهد خود را تأمین کند.

 

منابع: 

منتشر شده در روزنامه ایران، شماره 5901، 22 فروردین 1394، صفحه 17 (انديشه)