ایران سرزمین پهناوری است که این پهناوری و وسعت و نیز تاریخ پرفراز و نشیب آن که ناشی از قرار گرفتن در گذرگاه میان آسیا و اروپا و تجربه تحول اجتماعی آن است، ویژگی خاصی به آن داده است که حل معضلات آن رویکردی ویژه مي‌خواهد.

برای دستیابی به چنین رویکردی باید کنش و واکنش هر منطقه این سرزمین پهناور مورد تعمق و بررسی قرار گیرد. در واقع علم به جزئیات و پرداختن به مسائل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مردم در اصفهان، یزد، کاشان، گیلان و مازندران، خوزستان، بلوچستان و خراسان هنگامی تحقق خواهد یافت که دانش رایج بتواند از رویکرد خاصی که مي‌توان به آن رویکرد انتروپولژیک گفت به‌طور بهینه بهره گیرد. یکی از مهم‌ترین مسائلی که در این زمینه واجد اهمیت است، رفتار و کنش و عملکرد مردم متفاوت در اقلیم متنوع جغرافیای ایران است، برای بررسی و تامل در این رفتار و کنش از جمله باید پرسشی انسان‌شناسانه داشت. از این رو باید پرسید که نخست ایرانی کیست و در ادامه مردم ساکن در این جغرافیا چه کسانی هستند؟ برای نمونه تهرانی‌ها، خراسانی‌ها، مازندرانی‌ها، گیلانی‌ها و اصفهانی‌ها واجد چه خصوصیات ویژه‌اي هستند؟ و در رفتار، کردار و منش واجد چه وحدت‌ها و چه تمایزاتی هستند، در اینجا مي‌خواهیم درباره کنش و منش اصفهانی به‌ویژه در عرصه اقتصادی به اجمال تامل کنیم. پرسش از اینکه اصفهانی کیست، درواقع پرسشی انسان‌شناسانه است. از این رو باید در پاسخ به این پرسش از اسلوب‌هاي این رشته استفاده کرد. در افواه عمومی صفت‌هاي متفاوت و متنوعی را به اصفهانی و اصفهان نسبت مي‌دهند، گاه او را حسابگر و اقتصادی، گاه «زرنگ و کاری» و گاه محافظه‌کار و بسته نامیده‌اند، اما به واقع «اصفهانی» کیست؟ و اصفهان چگونه جايی است؟ چه مناسبات اقتصادی در تاریخ این شهر تعریف شده است؟ این پرسش آنترپولوژیک را چگونه مي‌توان پاسخ داد؟ اگر هم نتوان اساسا برای آن پاسخی یافت، شاید بتوان درباره آن تامل کرد و از رهگذر این تامل به شناخت واقعی بخشی از مردم این سرزمین نزدیک شد، یکی از مهم‌ترین مولفه‌هايی که باید در این رویکرد به آن توجه کنیم، این است که اقتصاد در شرايط تاریخی، اجتماعی و فرهنگی، جغرافیایی قابل بررسی است، برای بررسی منش و رفتار اصفهانی، پیش از هر چیز، شناخت جغرافیای اصفهان، امری ضروری است. اصفهان شهری است در تقاطع کویر و کوهپایه، این خصوصیات مهم‌ترین مولفه‌اي است که هستی مکانی اصفهانی را رقم مي‌زند، از این رو مي‌توان گفت کنش کویری امری است که جوهر رفتار اصفهانی را در حوزه اقتصاد، تشکیل مي‌دهد، اما در جوار کویر، اصفهان صاحب رودخانه‌اي است. روحیه کویری چگونه مي‌تواند در دل خود، باغی ایجاد کند.
مي‌توان گفت با وجود کویر، استراتژی گسترش شهر در دوره حکومت شاه عباس نگاهی شرقی بود. او برای اینکه بتواند حرکت کویر را مهار کند، در شرق به احداث باغ‌هاي توت همت گماشت و از طریق این باغ‌ها چرخه تولیدی ایجاد کرد، تا این چرخه بتواند فعالیتی اقتصادی را ساماندهی کند كه شامل باغ توت، کرم ابریشم و ریسندگی مي‌شود و فرهنگ ریسندگی و تولید صنعتی را در اصفهان نهادینه مي‌کند. این فعالیت ایجاد باغ را مي‌توان ناشی از خردی دانست که مي‌کوشد نسبت دیگری را با طبیعت برقرار کند. کنش و رفتاری که از یک سو نمی‌خواهد با طبیعت جدالی همه جانبه داشته باشد، از سوی دیگر نمي‌خواهد در طبیعت منحل شود. ازاین رو مي‌کوشد با طبیعت به گونه‌اي تعامل کند و بياميزد. پس اصفهان اقلیمی است که نقطه تقاطع کویر و کوهپایه محسوب مي‌شود، با حضور رودخانه‌اي جاری در آن که باعث مي‌شود، مفهوم آب سیلانی جدی داشته باشد، اما نه چون مناطق شمالی و نه کم آب همچون مناطق کویری ناب. اين وضعيت کنش خاصی را در مردم این ناحیه ایجاد کرده است که درک کنند نه آنچنان ثروت طبیعی دارند که بتوانند سبک بال و بدون دغدغه از مواهب طبیعی بهره باشند، نه آنچنان فقيرند که مجبور به مهاجرت شوند. پس باید خردی را بارور و تناور کنند که با همه چیز با تامل و محاسبه برخورد مي‌کند و بتواند با این محاسبه زندگی را سامانی درخور دهند. جدا از این مولفه یعنی بستر جغرافیايی، حضور مانوفاکتورهای ریسندگی، منش و کنش کار و دقت صنعتی را با آن روحیه حسابگر و با ثروت‌هاي طبیعی در هم ادغام کرد و آن را در روحیه اصفهانی تناورتر کرد. حاصل آنکه روحیه جزئی نگر و ظریفی را به گونه‌اي نهادینه کرد که تجسم آن را مي‌توان در هنرهای دستی اصفهان سراغ گرفت، چرا که کاردستی و تولیدی روحیه درون‌نگری را منتقل مي‌کند و زمینه کار و زحمت را به گونه‌اي فراهم مي‌آورد که به‌تدریج با احداث کارخانه‌هاي نساجی در اصفهان، قطب کارگری ایران شکل مي‌گیرد و صدای سوت کارخانه‌ها در شیفت‌هاي مختلف نظمی نوین را در روحیه اصفهانی مي‌کارد و اینگونه است که کار در اصفهان مفهومی خاص مي‌یابد. جدا از این ابعاد، مي‌توان ابعاد تاریخی در حیات ذهنی و روحی مردم این منطقه را در منش و کردار و رفتار آنان دخیل دانست که همانا حضور دینی توحیدی است. اصفهانی‌ها در روند تاریخ با قبول شریعت اسلامی، دین اسلام را پذیرفتند و مسلمان شدند و در دوران صفوی شیعه شدند، اما از جنبه پدیدارشناسی باید همواره منظور داشت که پیش فهم‌هاي انباشته در بطن روح تاریخی یک قوم چگونه در باور‌ها و اعتقادات نو موثر واقع مي‌ماند. اگر در مناطق عشایری از جنبه دین‌شناسی با دین طبیعی روبه‌رو هستیم، این دگرگونی واجد مختصات و خصوصیات و مولفه‌هاي دیگر را نمي‌توان به عنوان پیش فهم‌ها در دیانت جدید نادیده گرفت. از این رو اگرچه از جنبه اعتقادی به دیانت نو رو مي‌آورند، اما منش و کنش‌هاي دیانت قبلی بسیار قابل مشاهده است. بعد از شناخت بستر جغرافیایی، زمینه‌هاي صنعتی و باور‌هاي ذهنی، باید به مولفه دیگری پرداخت.
موقعیت ژئوپولتیک اصفهان
اصفهان در مرکز ایران قرار دارد و از آنجا که ایران گذرگاه بوده، همواره مورد تاخت و تاز قرار داشته است. این تاخت و تاز مدوام به ایران به طور عام و اصفهان به‌طور خاص سبب گونه و نوعی بی‌ثباتی در این منطقه شده است. این بی‌ثباتی و ناآرامی اثرات خود را در روحیه اصفهانی به جا گذاشته است. از این رو همواره بیان مي‌شود که اصفهانی ثروت و سرمایه‌اش را روی یک محور سازماندهی نمي‌کند و شش محور متمرکز را قابل بررسی کرده است تا اگر یک محور آسیب دید، بتواند روی محورهای دیگر فعالیت کند، پس مي‌توان اصفهان و اصفهانی را در رفتار و کنش اقتصادی اینگونه صورت‌بندی کرد.
1– بسترهای جغرافیايی که اصفهان را در تقاطع کویر و کوهپایه قرار داده است، از این رو روحیه مقتصد او ناشی ازاستفاده بهینه از آب است.
2– حضور کویر باعث ایجاد باغ شده است و اصفهان باغی در کویر است و حضور باغ در دوران شاه عباس باعث ایجاد باغ‌هاي توت در شرق اصفهان شد و از طریق این باغ‌هاي توت چرخه صنعتی شامل سه مرحله درخت توت، کرم ابریشم و ریسندگی شد و این زمینه‌اي شد تا با احداث صنایع نساجی کار و زحمت با کیفیتی دیگر در اصفهانی نهادینه شود.
3– حضور دین توحیدی به ویژه خدا جهان را از هیچ مي‌آفریند، پس خدا کنشگر است و انسان عکسی از خدا است، پس انسان کنشگر است، این پیش‌فهم را در تحول به دوره اسلامی جا داده و روحیه فعالیت و کنشگری را در آن تناور کرده است.
4– اصفهان در مرکز ایران است و ایران همواره مورد تاخت و تاز بوده، از این رو همواره حس ناامنی برای مردمان این منطقه امری جدی بوده است. پس اصفهانی همواره در حال ذخیره‌سازی است، با تامل مصرف مي‌کند و مي‌داند که به خاطر ناآرامی‌ها باید سرمایه‌اش را تنها بر روی یک محور سامان ندهد و وجوه مختلفی را در نظر بگیرد.